بسم الله الرحمن الرحیم
سیمای انسان صالح در قرآن
مقدّمه :
« قرآن کریم کتاب انسان سازی است » ، برنامة سعادت و هدایت ، و راهنمای کسانی که می خواهند به فوز عظیم و جاودانی نائل شوند. در این راستا، شیوه‌های متنوعی در قرآن برای دعوت انسانها به رشد و صلاح، به کار رفته است . تبشیر و انذار از مهم‌ترین اصول تبلیغ قرآنی است . یکی از راهکارهای تبشیری، معرفی انسانها و جماعتهای برگزیده، و برشمردن صفات و ویژگیها، و ذکر پاداشها و مواهب در نظر گرفته شده برای آنان است ؛ که به طور ضمنی یا به صراحت، به پیمودن راه آنان و اتّصاف به صفات نیکوی آنان، توصیه و تشویق می فرماید.
برخی از این برگزیدگان ، پیامبران و اولیای الهی هستند که خداوند متعال با ذکر داستان زندگی آنان از تولد تا بزرگی و سپس بعثت وشروع دعوت و معجزات و رنجهایی که در مسیر نبوت خود داشته اند،انها را به عنوان الگو سرمشق ، ممتاز می سازد.
اسوه‌های دیگری نیز در قالب و ساختاری جمعی معرفی شده‌اند: مؤمنین، محسنین، مصلین، صدیقین،خاشعین، مستغفرین،شاکرین، توّابین،متقین، صادقین، صابرین، اولوالالباب، و …
صالحین، از زمرة این برگزیدگان هستند
1ـ واژه شناسی
« صالح » ،چنانکه می دانیم از ریشه صلح است، «صلح» به معنای مسالمت و سازش. راغب اصفهانی این کلمه را از بین رفتن نفرت از میان مردم معنا کرده است[1]. « صَلاح » نیز به مفهوم شایسته شدن و خوب شدن به کار رفته است . این کلمه گاه ضد فساد است: « ولاتفسدوافی الارض بعد اصلاحها[2]»، و گاهی در مقابل سیئه آمده است : « وءاخرون اعترفوا بذنوبِهِمْخلطوا عملاً صالحا وءاخَر سیّئاً [3] ».صاحب ِ « العین»، صلاح را نقیض کلمه « طلاح » دانسته است[4].
صالح نیز « شایسته » معنی شده، آنچه یا کسی که خوب است و در آن فساد نیست. این کلمه گاهی وصف عمل است مانند : « من امن بالله و الیوم الاخر و عمل صالحاً [5]» و می دانیم که در آیات بسیاری، ایمان و عمل صالح به منزلة دو بال برای کمال انسان، به همراه هم ذکر شده اند ـ در مواردی نیز صالح وصف شخص است مثلاً : « و کان ابو هماصالحاً[6]».
البته صالح به معانی دیگری نیز آمده است که محدودتر و خاصتر است، از جمله در آیة « دَعْوَا الله ربّهما لئن اتیتناه صالحاً … فلماء اتا هما صالحاً … [7] » ظاهراً مراد از صالح، نام الخلقه و بی عیب است و در آیة « وانکحوا الا یا می منکن . الصالحین من عبادکم و إماءکم » به معنی لیاقت و اهلیت برای ازدواج است . در المعجم الوسیط . صالح را چنین معنا می کند: « المستقیم المودی لواحیاته[8] ». « صالحات » به عنوان صفت اعمال به کار رفته مانند: « و بشرالذین ءامنوا و عملو الصالحات[9] » و نیز همسران شایسته با این کلمه معرفی شده اند : « فاصالحت قانتاتُ …[10]»
2- سیمای انسان صالح در قرآن
در این بخش ، آیات مرتبط با این موضوع را در قالب عناوین زیر مورد توجه قرار می دهیم :
1ـ2ـ ویژگی های کلی صالحان
2ـ2ـ شخصیتهای صالح در قرآن
3ـ2ـ آثار صالح بودن
4ـ2ـ دعا در جهت صالح شدن
1ـ2ـ ویژگی های کلی صالحان
بهترین آیه ای که بطور کامل به صفات اعتقادی و عملکرد و وجه رفتاری انسانهای صالح پرداخته آیات 113 و 114 سوره آل عمران است :
یسواسواء من اهل الکتاب امة قائمه یتلون ءایت
الله ءاناء الیل و هم یسجدون * یؤمنون بالله و
الیوم الاخر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر
و یسارعون فی الخیرات، وأولیک من الصالحین
« [ ولی همة آنان ] یکسان نیستند،از میان اهل کتاب، گروهی
درست کردارند که آیات الهی را در دل شب می خوانند و سر به سجده
می نهند .به خدا و روز قیامت ایمان دارند؛ و به کار
پسندیده فرمان می دهند و از کار ناپسند باز می دارند با و در
کارهای نیک شتاب می کنند و آنان از شایستگانند»
علامه طباطبایی (ره) ذیل این آیه می نویسند: « و قدعة الله سبحانه لهم جمل مهمات الصالحات،و هی الایمان و الامر بالمعرف و النهی عن المنکر و المسارعه فی کل خیر، ثم وصفهم بانهم صالحون، فهم اهل الصراط المستقیم، و زملاء الغبیین و الصدیقین و الشهداء … [11] »
در مجموع، این ویژگی ها به عنوان صفت کسانی مطرح شده که « در زمرة صالحان» قرار دارند:
(1) ویژگی های اعتقادی :
الف . ایمان به خدا ب . ایمان به روز قیامت
(2) ویژگی های رفتاری :
الف ـ تلاوت آیات الهی در دل شب ب ـ سجده و خشوع در آستان الهی
ج ـ امر به معروف ونهی از منکر د ـ شتاب در کارهای خیر
در آیه 9 سوره عنکبوت نیز همین ویژگی ها عنوان شده، با این تفاوت که می توان گفت در « ایمان » و « عمل صالح » خلاصه گشته است :
وَالَّذینَ ءامَنوُا و عَمِلُواالصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَهَّمْ فی الصَّلحِینَ
« و کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده اند، البته آنان را در زمرة شایستگان در می آوریم . »
عمل صالح در آیة 10 سورة فاطرنیز مؤثر و بالا برنده « کلمة طیب[12]» شمرده شده :
إلَیْهِ یَصْعَدُ اُلْکِلَمُ اُلطَیِّبُ وَالْحَمَلُ الصَّالِحَ یَرْفَعُهُ
« سخنان پاکیزه به سوی او بالا میرود، و کار شایسته به آن رفعت می بخشد. »
در آیاتی از قرآن ، می بینیم صالحات به عنوان گروهی جداگانه معرفی شده اند:
فَالصَّالِحاتُ قانیاتُ حافِظاتُ لِلغِیْب بِماحَفِظَ اللهُ[13]
باید توجه داشت در این آیه ویژگی همسران (زوجات ) صالح مورد نظر است ، نه زنان به طور مُطلق؛ به ویژه اینکه در ادامة آیه نُشوز در مقابل این صلاح مطرح شده است[14] . زنان صالح و درستکار کسانی اند که : « خاضع و معهد در برابر نظام خانواده‌اند، و نه تنها در حضور شوهر، بلکه در غیاب او حفظ الغیب می کنند[15] .»
2ـ2ـ شخصیتهای صالح در قرآن
در آیات قرآن کریم، به صراحت برخی اشخاص، « صالح» شمرده شده اند . در مواردی این صالحین از زمره انبیای الهی هستند،یعنی در توضیح و بیان داستان این پیامبران، آنان را به صنعت صلاح متّصف فرموده است، که در ادامه به این آیات اشاره خواهیم داشت.